Na het overlijden van paus Franciscus treden diverse protocollen in werking. Hierbij noteren we een selectie van regels en gewoontes rond de verkiezing van een nieuwe paus in het conclaaf.

Conclaaf begint op woensdag 7 mei

Het College van Kardinalen heeft aangekondigd dat het conclaaf voor de verkiezing van de opvolger van paus Franciscus op woensdag 7 mei begint, na de begrafenis van de paus op 26 april. De kardinalen zijn grotendeels al in Rome aangekomen. Tijdens de verkiezingsprocedures in de Sixtijnse Kapel zullen ze een eed afleggen en stemmen voor de kandidaat die zij het meest waardig achten. Kardinaal Giovanni Battista Re zal het conclaaf presideren, en een tweederde meerderheid van 90 stemmen is vereist voor de verkiezing van de nieuwe paus.

De wereld kijkt uit naar de traditionele rooksignalen van de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel: zwarte rook voor een onbesliste stemming en witte rook voor de bekendmaking van een nieuwe paus.

Preconclaaf

Aan het ‘preconclaaf’, de zogenaamde “Algemene Congregaties” (dagelijkse vergaderingen), mogen alle kardinalen deelnemen. Elke drie dagen worden nieuwe dagvoorzitters gekozen om de vergaderingen te leiden en dringende zaken voor de Kerk te regelen, die niet aan de paus zijn voorbehouden. In de vergaderingen worden lopende zaken van de Kerk besproken, informatie gedeeld over o.a. de financiële toestand van het Vaticaan en in de onderlinge contacten een visie ontwikkeld over toekomstig beleid.

Conclaaf

• Geheime stemming: Het conclaaf, afgeleid van het Latijnse cum clave (“met sleutel”), vindt plaats in de Sixtijnse Kapel, waar kardinalen in afsluiting stemmen.
• Alleen kardinalen die op het moment dat het conclaaf begint nog geen 80 jaar oud zijn, mogen stemmen. Op dit moment zijn 135 van de 252 kardinalen jonger dan 80 jaar en dus stemgerechtigd in het komende conclaaf voor de verkiezing van een nieuwe paus.
• Volgens de apostolische constitutie Universi Dominici Gregis uit 1996 is het aantal stemgerechtigde kardinalen officieel beperkt tot 120. Dit keer zal dat aantal worden overschreden omdat meer kardinalen stemgerechtigd zijn.
• Naar verwachting zullen 133 van de 135 kiesgerechtigde kardinalen meedoen aan het conclaaf omdat kardinaal Llovera en kardinaal Puljic om gezondheidsredenen hebben afgehaakt.
• Kardinaal Giovanni Angelo Becciu, die in 2020 zijn kardinale rechten verloor door een financieel schandaal, verzocht deel te nemen aan het conclaaf. Uiteindelijk trok hij zijn verzoek in, wat discussie over zijn status vermeed.
• De 133 kardinalen komen uit 71 landen, een record voor geografische diversiteit. Dit weerspiegelt de internationale uitbreiding van het College van Kardinalen onder paus Franciscus, die meer dan 140 niet-Europese kardinalen benoemde. Ter vergelijking: het conclaaf van 2013 had 115 kiezers uit 48 landen, en dat van 2005 uit 52 landen.
• Sommige kardinalen spreken geen Italiaans, de werktaal van de Curie, wat communicatie tijdens het conclaaf kan bemoeilijken. Dit is een relatief nieuw fenomeen door de globalisering van het kardinalencollege onder Franciscus.
• De Domus Sanctae Marthae, waar de kardinalen verblijven, heeft slechts 129 slaapkamers. Met 135 kiezers en extra ondersteunend personeel kan dit leiden tot het gebruik van andere Vaticaanse faciliteiten, een unieke situatie in de recente geschiedenis.
• Het conclaaf begint met de Mis Pro Eligendo Pontifice in de Sint-Pietersbasiliek, gevolgd door een processie naar de Sixtijnse Kapel, waar de kardinalen een eed van geheimhouding afleggen. Na de uitspraak extra omnes (iedereen eruit) wordt de kapel verzegeld. Dit ritueel, met Latijnse gezangen en eeuwenoude tradities, blijft een uniek aspect van het conclaaf.
• Voor het paus worden zelf is er geen officiële leeftijdsgrens. In de praktijk wordt meestal iemand gekozen die nog voldoende lichamelijke en geestelijke kracht heeft om het zware ambt aan te kunnen, dus eerder iemand tussen de 65 en 80 jaar oud.
  • Paus Leo XIII werd gekozen op 68-jarige leeftijd (1878) en leefde uitzonderlijk lang (tot 93 jaar!).
  • Paus Johannes Paulus II was 58 toen hij in 1978 werd gekozen
  • Paus Benedictus XVI was 78 bij zijn verkiezing in 2005.
  • Paus Franciscus was 76 toen hij gekozen werd in 2013.
• Tweederdemeerderheid: Een nieuwe paus moet worden gekozen met een tweederdemeerderheid. Als na ongeveer 12-13 dagen (of 34 stemrondes) geen paus is gekozen, kan een eenvoudige meerderheid voldoende zijn, en kan de stemming worden beperkt tot de twee kandidaten met de meeste stemmen.
• In theorie kan elke gedoopte mannelijke katholiek paus worden, zelfs als hij nog geen priester of bisschop is. In de praktijk wordt de paus altijd gekozen uit de kardinalen.
• Vlak voordat een conclaaf gehouden wordt, wordt de metalen schoorsteenpijp op de Sixtijnse Kapel geplaatst en na de pauskeuze wordt de metalen schoorsteenpijp en constructie weer verwijderd en opgeborgen voor een volgend conclaaf.
• Zwart en wit rooksignaal: Na elke stemronde worden de stembiljetten verbrand. Zwarte rook (door toevoeging van chemicaliën) betekent dat er geen paus is gekozen, witte rook geeft aan dat een nieuwe paus is verkozen. Dit gebruik dateert uit de 19e eeuw.
• Habemus Papam: Na de verkiezing verschijnt de kardinaal-protodiaken op het balkon van de Sint-Pietersbasiliek om ‘Habemus Papam’ (We hebben een paus) aan te kondigen, gevolgd door de naam en pauselijke naam van de nieuwe paus.
• Domus Sanctae Marthae: Sinds 2005 verblijven kardinalen tijdens het conclaaf in de Domus Sanctae Marthae, een gastenverblijf in het Vaticaan, in plaats van de eenvoudige cellen in het Apostolisch Paleis. Ze worden met bussen naar de Sixtijnse Kapel gebracht.
• Geen openlijke campagne: Het is kardinalen verboden openlijk campagne te voeren voor de pauselijke positie. Toch vinden achter gesloten deuren wel informele besprekingen en lobby’s plaats.
• Conclaven duurden de laatste drie eeuwen zo’n twee tot vijf dagen.
  De laatste drie conclaven duurden relatief kort:
  • 2013 – Paus Franciscus: 26 uur / 2 dagen / 5 stemrondes
  • 2005 – Paus Benedictus: 24 uur / 2 dagen / 4 stemrondes
  • 1978 – Paus Johannes Paulus II: 36 uur / 2 dagen / 8 stemrondes
• Langste en kortste conclaven: Het langste conclaaf in de geschiedenis duurde 829 dagen (1314-1316), terwijl het kortste conclaaf in 1503 slechts enkele uren duurde, waarbij Julius II werd gekozen.
• Oorsprong van het conclaaf: Het moderne conclaaf werd in 1274 ingesteld door paus Gregorius X na een pausverkiezing die bijna drie jaar duurde. Hij bepaalde dat kardinalen in afsluiting moesten stemmen totdat een paus was gekozen.
• Beperkte invloed van buitenaf: De Sixtijnse Kapel wordt voor het conclaaf beveiligd tegen afluisterapparatuur, en kardinalen mogen geen contact hebben met de buitenwereld. Dit omvat geen toegang tot nieuwsmedia of telefoons.
• Theoretische geschiktheid: Hoewel in theorie elke gedoopte katholieke man paus kan worden, is sinds de 16e eeuw alleen een kardinaal gekozen. De laatste niet-kardinaal die paus werd, was Urbanus VI in 1378.

Na de pauskeuze

• Witte rook en klokken: Zodra een nieuwe paus is gekozen, wordt witte rook uitgestoten uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel, een signaal naar de buitenwereld dat er een nieuwe paus is (Habemus Papam). Dit gebeurt meestal door het verbranden van de stembriefjes met een chemisch middel dat witte rook produceert. Tegelijkertijd luiden de klokken van de Sint-Pietersbasiliek om de verkiezing te bevestigen.
• Aanvaarding van de verkiezing: Direct na de stemming wordt de gekozen kardinaal gevraagd: “Acceptasne electionem?” (“Aanvaard je de verkiezing?”). Als hij “Accepto” (“Ik aanvaard”) zegt, is hij officieel paus. Vervolgens wordt hem gevraagd welke naam hij wil aannemen. Dit gebruik van een pauselijke naam dateert uit de 6e eeuw en symboliseert een nieuwe identiteit.
• “Habemus Papam”-aankondiging: Ongeveer een uur na de witte rook verschijnt een kardinaal (meestal de kardinaal-protodiaken) op het balkon van de Sint-Pietersbasiliek om de beroemde woorden “Habemus Papam” (“We hebben een paus”) uit te spreken. Hij kondigt de naam van de nieuwe paus aan en de pauselijke naam die hij heeft gekozen (bijv. “Franciscus”).
• Eerste zegen: Urbi et Orbi: Kort na de aankondiging verschijnt de nieuwe paus op het balkon van de Sint-Pietersbasiliek en geeft hij zijn eerste zegen, bekend als de Urbi et Orbi (“aan de stad en de wereld”). Dit is vaak het eerste moment dat de gelovigen hem zien.
• Symbolische kleding en insignes: De nieuwe paus wordt naar de Sala delle Lacrime (“Kamer van Tranen”) gebracht, een kleine kamer naast de Sixtijnse Kapel, waar hij zijn pauselijke gewaden aantrekt. Er liggen drie sets witte gewaden klaar in verschillende maten (klein, middel, groot). Hij ontvangt de vissersring (Anulus Piscatoris), een gouden ring met een afbeelding van Sint-Pieter als visser, die symbool staat voor zijn rol als opvolger van Petrus.
• Verbranding van stembriefjes: De stembriefjes van het conclaaf worden verbrand om de witte rook te produceren, samen met een chemisch middel (vroeger nat stro voor zwarte rook, nu chemische stoffen voor witte rook). Dit gebruik dateert uit de 20e eeuw om duidelijkheid te bieden aan de menigte buiten.
• Inauguratiemis: Enkele dagen na de verkiezing wordt een inauguratiemis gehouden op het Sint-Pietersplein, waarbij de nieuwe paus officieel zijn ambt aanvaardt. Vroeger werd tijdens deze ceremonie de pauselijke tiara (driekroon) gebruikt, maar sinds Paulus VI (1963) wordt een eenvoudiger pallium (een wollen sjaal) overhandigd, wat symbool staat voor zijn herderlijke rol.
• Bezoek aan de Sint-Jan van Lateranen: Kort na zijn verkiezing bezoekt de paus traditioneel de Sint-Jan van Lateranen, de kathedraal van Rome en zijn officiële bisschopskerk als bisschop van Rome. Dit bezoek symboliseert zijn aanvaarding van het bisdom Rome.
• Eerste pauselijke audiëntie: Een van de eerste officiële handelingen van de nieuwe paus is vaak een audiëntie met de kardinalen die hem hebben gekozen, gevolgd door ontmoetingen met wereldleiders en diplomaten om zijn rol als staatshoofd van Vaticaanstad te bevestigen.
• Keuze van de pauselijke naam: De keuze van de pauselijke naam is vaak symbolisch en kan verwijzen naar een voorganger die de nieuwe paus bewondert. Bijvoorbeeld, paus Franciscus (2013) koos zijn naam ter ere van Sint-Franciscus van Assisi, wat zijn focus op eenvoud en zorg voor de armen weerspiegelt.
• Gebedsintentie van de kardinalen: Na de verkiezing bidden de kardinalen in de Sixtijnse Kapel voor de nieuwe paus, waarbij ze de Te Deum (een lofzang) zingen om God te danken voor de leiding van de Heilige Geest tijdens het conclaaf.

Extra trivia

• Liturgische documenten: De begrafenis- en conclaafprotocollen worden geregeld door twee belangrijke documenten: Universi Dominici Gregis (voor conclaven, opgesteld door Johannes Paulus II in 1996 en aangepast door Benedictus XVI) en Ordo Exsequiarum Romani Pontificis (voor begrafenisrituelen, een handleiding van meer dan 400 pagina’s).
• Kleur rood in begrafenissen: Het gebruik van rood voor pauselijke begrafenissen heeft mogelijk wortels in oosterse tradities, zoals bij de Slavische en Melkitische katholieken, waar rood een rouwkleur is. Dit contrasteert met de westerse voorkeur voor paars of zwart.
• Historische veto’s: Tot 1903 konden katholieke Europese vorsten een veto uitspreken over pauselijke kandidaten. Dit recht werd voor het laatst gebruikt door Oostenrijk in 1903 om kardinaal Mariano Rampolla te blokkeren. Paus Pius X schafte dit veto af.